Pređi na sadržaj

Keltska harfa

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Keltska harfa
Jedna od tri sačuvane keltske harfe natale pre 16. veka čuva se na Triniti koledžu u Dablinu
Drugi nazivikeltska harfa, irska harfa, mala harfa
KlasifikacijaŽičani instrumenti
Srodni instrumenti
Pedalna harfa, lira

Keltska harfa, poznata i kao irska harfa[1] je muzički instrument tradicionalan kod naroda severozapadne Evrope kod kojih su opstali keltski jezici i kulturno nasleđe. Autohtona je u Irskoj, Velsu, Škotskoj i Britaniji.[1] Kao i velika ili pedalna harfa i keltska harfa je instrument sa žicama koji zahteva veliku veštinu i dugo vežbanje. Nekada je bio povezan sa galskom vladajućom klasom. Pojavljuje se na irskim i britanskim kovanicama, grbu Republike Irske, Monserata, Ujedinjenog Kraljevstva i Kanade, kao i na zastavi Monserata.

Danas postoji nekoliko tipova harfe, ali se u klasičnoj muzici koriste samo pedalna ili velika harfa i keltska ili mala harfa.[2]

Godine 2019. umetnost i veština sviranja harfe u Irskoj uvrštena je na Uneskovu listu ematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva.[3]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Prikaz harfiste iz 11. veka na irskoj relikviji
Irski peni iz 1805. koji prikazuje irsku harfu, dugo korišćenu kao nacionalni simbol.

Rana istorija harfe trouglastog oblika u Evropi je sporna. Prvi instrument povezan sa tradicijom harfe u galskom svetu bio je poznat kao kruit (eng. cruit). Ova reč je možda prvobitno opisivala drugačiji žičani instrument, koji ličio na velški krat (eng. crwth), stari instrument nalik liri.[4]

Na ostrvu Skaj pronađen je zarezan komad drveta za koji neki naučnici veruju da je deo mosta lire iz gvozdenog doba i da datira oko 300. godine pre nove ere. Ako se ovo ispostavi kao tačno, onda će to biti najstariji preživeli fragment nekog muzičkog instrumenta pronađen na tlu Evrope vesterna,[5][6] iako su slike grčkih lira mnogo starije.

Najraniji opisi evropske trouglaste harfe, odnosno harfe sa prednjim stubom nalaze se na crtežima uklesaim na piktskim kamenovima iz 8. veka.[7][8][9][10][11][12] Poznato je da su žice na piktskim harfama bile od konjske dlake. Od Pikta je instrument stigao na jug, do Anglosaksonaca koji su obično koristili žice izrađene od životinjskih creva, a zatim na zapad do Kelta sa Škotskog gorja i do Irske.[13][14][15][16] Do danas postoji ukupno trinaest prikaza bilo kog trouglastog kordofonskog instrumenta iz Evrope starijih od 11. veka, a dvanaest ih dolazi iz Škotske.[17]

Najranije irski podaci o žičanim instrumentima potiču iz 6. veka. Plemstvo tog vremena veoma je cenilo svirače takvih instrumenata. Rani irski zakon iz 700. godine nove ere propisuje da bardovi (pesnici) i svirači na harfi na banketima trebala da sede sa plemstvom, a ne sa običnim zabavljačima. Još jedan žičani instrument iz ovog doba bio je <i>тиомпан</i> (eng. tiompán), najverovatnije neka vrsta lire. Uprkos mnogim dokazima o postojanju žičanih instrumenata u Irskoj, nijedan zapis ne opisuje kako su ti instrumenti izgledali, ili kako su se kruit i tiompan razlikovali jedan od drugog.[18]

Na zapadnoj obali Škotske u irskom kontekstu javljaju se samo dva četvorougaona žičana instrumenta, a obe rezbarije datiraju dve stotine godina posle piktskih.[16] Prvi pravi prikazi irske trouglaste harfe pojavljuju se tek krajem 11. veka u relikvijaru, a u 12. veku na kamenu.[11][16][19]

Rane slike keltske harfe nisu uobičajene u škotskoj ikonografiji, ali na jednom nadgrobnom spomeniku u Škotskom gorju, koji datira oko 1500. godine, prikazana je jedna sa tipično velikom zvučnom kutijom, ukrašenom keltskim motivima.[20] Irska relikvija koja datira oko 1100. godine i jasno prikazuje kralja Davida sa trouglastom harfom.[21]

Do danas su sačuvane četiri autentične harfe nastale pre 16. veka, a tri od njih su keltskog porekla. Jedna se čuva na Triniti koledžu u Dablinu, dok se druge dve, a jedna od njih je harfa kraljice Meri čuvaju u Nacionalnom muzeju Škotske, u Edinburgu.[22] Obe su primeri male harfe niske glave i dugo se verovalo da su napravljene od graba, drveta koje nije poreklom iz Škotske ili Irske.[23] Ova teorija je opovrgnuta 2015. godine.[24] Sve tri harfe datiraju iz 15. veka i veruje se da su možda u Argilu u zapadnoj Škotskoj.[25][26]

Jedna od najvećih i najkompletnijih kolekcija muzike za harfu potiče iz 17–18. veka i delo je Turloka O’Karolana, slepog irskog putujućeg harfiste i kompozitora. Do danas je sačuvano najmanje 220 njegovih kompozicija.

Karakteristike i funkcija[uredi | uredi izvor]

Kalotipska fotografija irskog harfiste iz 1845. godine

Što se tiče izrade, irska i škotska harfa mogu se generalno smatrati istima. Glavna karakteristika su metalne žice. Istorijski izvori pominju različite vrste žica,[27] uključujući mesingane i gvozdene, a neki naučnici takođe zagovaraju upotrebu srebra i zlata.[28] Žice su bile pričvršćene za masivnu zvučnu kutiju koja je isklesana od jednog komada drveta, obično od vrbe, iako su u postojećim harfama identifikovane i druge vrste drveta, između ostalih jova i topola. Ove harfe imaju ojačani zakrivljeni stub i masivni vrat, bočno ojačan debelim mesinganim trakama. Žice, koje se obično sviraju noktima, proizvodile su jasan zvonak zvuk.[29] Ova vrsta harfe je takođe jedinstvena među jednorednim trouglastim harfama po tome što su prve dve žice podešene na sredini skale bile postavljene na istu visinu.[30]

Tehnika sviranja[uredi | uredi izvor]

Smatra se da je sviranje keltske harfe nekada bilo izuzetno teško. Zbog dugotrajne rezonancije izvođač je morao da priguši žice koje su upravo odsvirane, istovremeno dok okida sledeće, i to pri brzom sviranju. Za razliku od uobičajene savremene prakse, leva ruka je svirala visoke tonove, a desna niske. Nekada se smatralo da sa učenjem sviranja na harfi treba početi najkasnije sa sedam godina, međutim najbolji savremeni harfisti su dokazali da se ovo umeće i veština može postići i u kasnijim godinama.

Društvena uloga i opadanje popularnosti[uredi | uredi izvor]

Tokom srednjovekovnog perioda žičana harfa bila je popularna širom keltskih teritorija, od severnog gorja i zapadnih ostrva Škotske do juga Irske. Međutim, keltski narodi Škotske i Irske, iako su zadržali bliske veze, već su u 16. veku pokazivali izvesne razlike u jeziku, muzici i društvenoj strukturi.

U Irskoj je harfa bila aristokratski instrument, a harfisti su uživali visok društveni status koji je bio i ozakonjen.[31] Pokroviteljstvo harfista usvojili su Normani i britanski naseljenici u Irskoj do kasnog 18. veka, iako je njihov položaj u društvu uveliko smanjen uvođenjem engleskog klasnog sistema.[32]

Moderna keltska harfa u Kanadi

Zabeležena su imena nekoliko poslednjih čuvenih harfista od sredine 17. do sredine 18. veka.[33]

Sredinom osamnaestog veka violeri (guslači) su zamenili harfiste, što je možda posledica sve većeg uticaja škotske kulture u keltskom svetu.[33]

Oživljavanje[uredi | uredi izvor]

Početkom 19. veka, još dok je stara keltska tradicija izumirala, u Irskoj je razvijena nova harfa.[34] Napravio ju je Džon Egan, proizvođač pedalnih harfi iz Dablina.

Nova harfa je bila mala i zakrivljena kao njene prethodnice, ali je imala žice od životinjskih creva i polutonski mehanizam poput pedalne harfe, a njena zvučna kutija je bila lakša.[35] Krajem 19. veka slična nova harfa postala je popularna u Škotskoj kao deo keltskog kulturnog preporoda.[36]

Danas je obnovljeno interesovanje za harfu sa metalnim žicama. Izrađuju se replike i istražuju drevne tehnike sviranja i terminologije.[37] Značajan događaj u oživljavanju keltske harfe je Međunarodni festival harfe u Edinburgu, koji se održava svake godine od 1982. godine i uključuje umetničke nastupe i nastavne radionice.[38]

Keltska harfa danas[uredi | uredi izvor]

Danas se u klasičnoj muzici koriste se keltska i pedalna harfa. Razlika između keltske i pedalne harfe je u veličini (keltska harfa je manja), broju žica i načinu menjanja tonaliteta: pedalna harfa ima 7 pedala koje se upravljaju nogama dok keltska ima takozvane preštimače koji se podižu i spuštaju rukom.[39] Učenje sviranja na harfi obično se započinje upravo na keltskoj harfi. Umesto nekadašnje harfe isklesane od jednog komada vrbe i sa metalnim žicama, većina savremenih harfi se pravi od raznih vrsta tvrdog drveta, sa žicama od životinjskih creva ili plastike, a umesto noktima sviraju se vrhovima prstiju.[3]

Keltska harfa
Svetska baština Uneska
Zvanično imeSviranje harfe u Irskoj
KriterijumMuzika: Irska
Referenca1461
Upis2019. (14. sednica)
Veb-sajthttps://ich.unesco.org/en/RL/irish-harping-01461

Keltstka harfa, ili popularno mala harfa, visine je od 80 do 140 cm. Zavisno od modela ima između 22 i 38 žica. Težine je od 5,5 do 15 kg. Žice su obojene su u tri različite boje: crvenu, plavu i žutu. Na crvenim žicama dobija se ton C, na plavim F, dok se ostali tonovi dobijaju na žicama žute boje. Kako bi se povisila ili snizila visinu pojedinog tona ugrađeni su preštimači[39] (nazivaju se još i kukice ili kvačice), čijim pomeranjem se žica skraćuje, a ton povisuje za pola stepena. Kukice se nalaze na vratu harfe i mogu se dohvatiti levom rukom. Nakon vibracije žice zvuk se proizvodi u rezonantnoj kutiji. Zadnja strana rezonantne kutije ima nekoliko pravilno raspoređenih otvora koji omogućavaju umetanje žica kroz rezonantnu ploču koja se nalazi s gornje strane rezonantne kutije.[2]

Umetnost i veština sviranja harfe u Irskoj[uredi | uredi izvor]

Keltska harfa je usko povezana sa keltskom kulturom, kako srednjovekovnom tako i modernom. Kroz istoriju je igrao važnu ulogu u društvu, kulturi, politici i religiji Kelta i nastavlja da to čini i danas.[1] Sviranje na harfi je jedan od centralnih elemenata identiteta naroda Irske. Nacionalni je simbol Irske, gde se svira više od 1000 godina i slavi se u irskoj mitologiji, folkloru i književnosti. Harfu najčešće sviraju žene deca, dok su muškarci harfisti nešto ređi. Sviranje se uči jednako po sluhu i po notama.

Savremeni harfisti sačuvali su stari repertoar i obezbedili njegov kontinuitet, ne zapostavljajući moderne stilove, a savremeni harfisti koji sviraju na ranim harfama sa metalnim žicama su nosioci dragocenog muzičkog nasleđa. U drugoj polovini 20. veka došlo je do velikog oživljavanja interesovanja za sviranje harfe, zahvaljujući sve većem uvažavanju uloge harfe u irskom identitetu, jeziku i kulturi. Danas u Irskoj ima oko 1.500 harfista i taj broj stalno raste. Godine 2019. irska umetnost i veština sviranja harfe uvrštena je na Uneskovu listu ematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva[3]

Osim na grbu, irska vlada odlučila se za jedinstven nacionalni dizajn svih apoena irskih kovanica evra. Na njima je, na reversu, prikazana keltska harfa, tradicionalni simbol Irske, ukrašena godinom izdanja i natpisom „Éire” - nazivom za Irsku na irskom jeziku.[40]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v „Celtic Harp Instrument Page: The Heavenly Instrument of the Ages”. Celtic Music Instruments. 6. 10. 2015. Pristupljeno 24. 6. 2022. 
  2. ^ a b Rački 2021, str. 8
  3. ^ a b v „Irish harping”. UNESCO (na jeziku: engleski). Pristupljeno 24. 6. 2022. 
  4. ^ John Bannerman, 'The Clàrsach and the Clàsair' in Scottish Studies 30, 1991, pp. 3–4.
  5. ^ „'Europe's oldest stringed instrument' discovered on Scots island | Highlands & Islands”. News. 2012-03-28. Arhivirano iz originala 14. 7. 2012. g. Pristupljeno 2015-08-01. 
  6. ^ „Skye cave find western Europe's 'earliest string instrument'”. BBC News. 28. 3. 2012. 
  7. ^ Montagu, Jeremy (2002). „Harp”. The Oxford Companion to Music. London: Oxford University Press. str. 564. ISBN 978-0-19-866212-9. OCLC 59376677. 
  8. ^ „The Anglo Saxon Harp”. Spectrum. 71 (2): 290—320. april 1996. 
  9. ^ „The Origins of the Clairsach or Irish Harp”. Musical Times. 53 (828): 89—92. februar 1912. JSTOR 907586. doi:10.2307/907586. 
  10. ^ Scotland, Insight Guides. Josephine Buchanan 2003, pp. 94 Published 2003 Langenscheidt Publishing Group.
  11. ^ a b John T. Koch Celtic Culture: A Historical Encyclopedia 2006. Published ABC-CLIO, pp. 1276.
  12. ^ Scotland's Music: A History of the Traditional and Classical Music of Scotland from Early Times to the Present Day. John Purser (2007) Mainstream Publishing Group.
  13. ^ A New History of Ireland, prehistoric and early history. Daibhi OCoinin (2005). Oxford University Press.
  14. ^ J. Keay & Julia Keay. (2000): Collins Encyclopaedia of Scotland, Clarsach, p. 171. Harper Collins publishers.
  15. ^ History Literature and music in Scotland 1700-1560 Russell Andrew McDonald 2002 University of Toronto Press, Arts Medieval Recent introduction from Scotland to Ireland of the triangular harp.
  16. ^ a b v Celtic Music History and Criticism Kenneth Mathieson 2001 Backbeat books p. 192
  17. ^ Alasdair Ross, "Pictish Chordophone Depictions", in Cambrian Medieval Celtic Studies, 36, 1998, esp. p. 41; Joan Rimmer, The Irish Harp, (Cork, 1969) p. 17.
    Also: Alasdair Ross discusses that all the Scottish harp figures were copied from foreign drawings and not from life, in 'Harps of Their Owne Sorte'? A Reassessment of Pictish Chordophone Depictions "Cambrian Medieval Celtic Studies" 36, Winter 1998
  18. ^ „Early Gaelic Harp”. earlygaelicharp.info. Pristupljeno 21. 9. 2021. 
  19. ^ The Story of the Irish Harp its History and Influences Norah Joan Clark (2003) North Creek Press
  20. ^ Rimmer 1969, str. 35–37
  21. ^ Murray, Griffin (decembar 2014). „The Breac Maodhóg: A unique medieval Irish reliquary”. Cavan: History and Society (Edited by J. Cherry & B. Scott). 
  22. ^ „Early Gaelic Harp Info: old harps in museums”. www.earlygaelicharp.info. 
  23. ^ Rimmer 1969, str. 35
  24. ^ Loomis, Karen A., Organology of the Queen Mary and Lamont Harps, PhD thesis, under the supervision of Edwin van Beek and Darryl Martin, University of Edinburgh, 2015.
  25. ^ See Sanger & Kinnaird 1992
  26. ^ See Caldwell 1982.
  27. ^ „Early Gaelic Harp Info: stringing”. www.earlygaelicharp.info. 
  28. ^ See Heymann 2003.
  29. ^ Rimmer 1969, str. 34
  30. ^ Rimmer 1969, str. 54
  31. ^ „Early Gaelic Harp”. earlygaelicharp.info. Pristupljeno 21. 9. 2021. 
  32. ^ Wall, Maureen (septembar 1959). „Carolan: the life, times and music of an Irish harper. 2 vols. i: pp. xv, 285; ii: pp. xiii, 200. London: Routledge and Kegan Paul. 1958. 84s.”. Donal O'Sullivan. 11 (44): 341—343. S2CID 164169833. doi:10.1017/S0021121400007847. Pristupljeno 24. 9. 2021. 
  33. ^ a b Sanger, Keith (ur.). „The final chords”. WireStrungHarp. Last Scottish harpers. 
  34. ^ „History (19th century)”. Early Gaelic Harp — preko www.earlygaelicharp.info. 
  35. ^ Rimmer 1969, str. 67
  36. ^ see Collinson (1983)
  37. ^ „Ann Heymann”. Portland Clarsach. Pristupljeno 2013-10-09 — preko Pdxclarsach.wordpress.com. 
  38. ^ „About EIHF”. Edinburgh International Harp Festival. Pristupljeno 3. 2. 2022. 
  39. ^ a b Pejović, M. „Iscjeljujući zvuci harfe”. Monna Magazin. Arhivirano iz originala 26. 06. 2022. g. Pristupljeno 24. 6. 2022. 
  40. ^ „Irska”. Evropska centralna banka. 19. 4. 2021. Pristupljeno 24. 6. 2022. 

Literatura[uredi | uredi izvor]


Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Келтска_харфа&oldid=27847697”