Pređi na sadržaj

Nematerijalna kulturna baština Hrvatske na listi UNESKO-a

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Nematerijalna kulturna baština Hrvatske
Nematerijalno kulturno nasleđe
RegionTeritorija Hrvatske
PredlagačRepublika Hrvatska, Ministarstvo kulture
Datum upisa1979
Svetska baština Uneska
Lista upisaUNESKO
Unesko oznakaReprezentativna lista nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečenstva
Datum upisa1979.- 2010.
Veb sajtMinistarstvo kulture RH

Nematerijalna kulturna baština Hrvatske na listi UNESKO-a do danas se sastoji od 15 nematerijalnih kulturnih dobara, koji su unosom na Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva, kao ugroženo nasleđe, postala sastavni deo kulturne baštine čovečanstva, i deo dobre prakse očuvanja nematerijalne kulturne baštine sveta.[1]

Preduslovi

[uredi | uredi izvor]

Ideja nasleđa kao deo materijalne kulture jednog naroda izuzetno je vredna za očuvanje pamćenja, kako ne bi usledio osećaj gubitka usled brzih promena i straha od neizvesne budućnosti, izazvane industrijalizacijom i političkim revolucijama. U tom kontekstu u Hrvatskoj su stvoreni koreni za ideje autentičnosti, očuvanja izvornih predmeta i nasleđa kao nezamenjivog, neobnovljivog resursa koji se ne može ponovo stvoriti, u slučaju da bude uništen.

Polazeći od ovih principa Hrvatska je počev od 1979. godine, uključila u opsežnu akciju očuvanja sopstvenog nasleđa, nakon koje je na UNESKO-ovu Listu upisala hrvatska kulturna dobra, do danas, ukupno 27 nepokretnih i nematerijalnih kulturnih dobara (10 nepokretnih kulturnih dobara i 15 nematerijalnih kulturnih dobara).[1]

Sinjska alka

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Sinjska alka
Vojvoda od alke na stazi za takmičenje

Sinjska alka je naziv hrvatske viteške igre koja se svake godine izvodi u dalmatinskom gradu Sinju na godišnjicu pobede nad turskim osvajačima 14. avgusta 1715. godine[2] kada je 700 vojnika iz tvrđave Sinja, uspeli odbiti napad vojske turskog zapovednika Seraskir Mehmed-paše Čelića. Grad je u to vreme bio pod vlašću Mletačke republike, ali usled turske vojničke premoći oni su grad ostavili. Tvrđava sa braniocima se sama oduprla turskoj opsadi. Po narodnom predanju Velika Gospa (Bogorodica) se pojavila na tvrđavi, u vreme kada je otpor posustajao, i počela žar da baca na Turke. Pometnju u turskim redovima su iskoristili uskoci i nagnali neprijatelja na bekstvo. Istorijski izvori govore da se u stvari pojavila bolest kuga u turskoj vojsci, koja je učinila svoje.[3]

Sinjska alka je 15. novembra 2010. godine upisana na Reprezentativnu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva, kao ugroženo nasleđe UNESCO-a u Evropi.[4][5] Šimun Milinović navodi podatke da su nekada ove viteške igre bile i u Zadru, Imotskom, Makarskoj...

Dvoglasje bliskih intervala Istre i Hrvatskog primorja

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Dvoglasje bliskih intervala Istre i Hrvatskog primorja
Sopile za dvoglasno sviranje i pevanje
Istarska skala (lestvica)

Dvoglasje bliskih intervala Istre i Hrvatskog primorja je složen stil narodne muzike koji se može naći i izvan područja Istre i Hrvatskog primorja, ali upravo na ovom području živi najkompaktnije dugi niz godina. U osnovi, dvoglasje se zasniva na netemperovanim tonalnim odnosima i karakterističnoj boji tona, što se u vokalnoj muzici postiže snažnim pevanjem, delom kroz nos.[6]

Improvizacija i varijacija često se dešavaju tokom izvođenja u obe deonice, ali jednoglasni ili unisoni završeci ili završeci u oktavi ostaju strogo pravilo (ova karakteristika se sigurno može videti u bugarenja, bez obzira na to što je donja deonica spuštena za sekundu ili malu tercu).

Većina tonskih nizova sastoji se od četiri do šest tonova. Metroritmička, formalna struktura i struktura teksta kreću se od jednostavnih do vrlo složenih obrazaca, a odnos muzike i teksta je jako specifičan.[6]

Tipični instrumenti koji prate ovo pevanje su sopile (svira se u parovima), gajde, flauta i flauta tambura. Sopilo je konusni instrument sa piskom izrađenim od drveta i svira se uvek u parovima, tako da mala ili ženska sopila prate nižom tercom muška ili velika. Osim specifičnog zvuka, sopile su jedinstveni instrument jer se sviraju na istarskoj skali.

Nekoliko stilova pevanja pojavilo se u različitim delovima sveta, na primer u kanat u drugi glas je zamenjen malim sopilama, a u tarankanju reči su zamenjene slogovima (obično tana-na, ta-ra-ran, itd.) koji imitiraju zvuk flaute.[7]

Nemo kolo sa područja Dalmatinske zagore

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Nemo kolo sa područja Dalmatinske zagore

Retko koja tradicionalna kultura neguje ples bez muzike, ali iako nedostaje muzičke pratnje, u ovom tradicionalne kožne obuće ima mnogo toga da se čuje. Teški, ali potpuno ritmični udarci opanaka, tradicionalne kožne obuće odzvanjaju na plesnom podijumu od i do dvadeset plesača, koji tokom kružnog kretanja ubrzavaju ili usporavaju pokrete, u zavisnosti od inspiracije.[8]

Nemo kolo ne poznaje plesni par, muškarca i ženu kao plesače pojedine deonice plesa, neretko se zna dogoditi da kolo plešu samo žene ili samo muškarci, ili pak da u nesrazmernom broju muških i ženskih plesača se isto pleše sa većim brojem muškaraca naspram žena ili većim brojem žena naspram muškaraca u samom kolu. Iako nemo kolo ne poznaje plesni par, muškarca i ženu, ako je to moguće plesači se raspoređuju u pri plesu redosledom jedan muškarac potom jedna žena sve dok broj muškaraca i žena zadovoljava to pravilo a potom se niz nastavlja samo muškarcima ili samo ženama zavisno od toga kojih plesača ima više u tom kolu.[8]

U nemom kolu svaki plesač izvodi svoj korak, poskakujući u zatvorenom kolu ili hvatajući se u par, šetajući neko vreme i vodeći svoje partnerice, po jednu ili dve, da ih svi prisutni mogu dobro pogledati. Zatim opet snažno poskakujući s jedne noge na drugu, povlači istovremeno partnerice, isprobavajući javno njihovu veštinu, naizgled bez određenih pravila, spontano, zavisno od raspoloženje i trenutnoj želji za isticanjem pred drugima ili želji za zajedničkim snažnim i impresivnim kretanjem kola kad se hvata sa ostalima u to šuplje kolo. Zbog međusobnih razlika u izvođenju strukture i koraka kola u pojedinim selima, ovo je kolo osnovni marker lokalnoga identiteta prema kojem se stanovnici pojedinih sela, uz ostale elemente kulturne baštine, međusobno razlikuju. Zajednička karakteristika tog plesa je izvoćenje bez muzičke pratnje čime je prepoznatljivo na celom području Dalmatinske zagore, ali i šire. Na širem području izvodi se isključivo u kolu, pa je zato upravo izvođenje ovog kola na području Dalmatinske zagore specifična u odnosu na šire područje

U nekim slučajevima nemo kolo može biti praćen tradicionalnim ojkanjem u pozadini (koje je još jedno zaštićeno nematerijalno kulturno nasleđe), čime se ova vrsta plesa pretvara u raskošan prikaz lokalna tradicija Dalmacije.[1]

Ojkanje

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Ojkača
Pevač ojkače u tradicionalnoj nošnji

Ojkanje kao oblik pevanja je deseteračka pesma iz dva stiha, koji se završavaju dugim „ooj“. Peva je tri ili pet pevača, ili celo kolo, u polutonu (sekundi). Može biti praćena jednostrunim ili dvostrunim guslama sviranim u istoj intonaciji, koja se u zapadnoevropskoj muzičkoj teoriji smatra obrascem kakofonije. Tradicija ojkače, ili ojkanja kao deo kulture Dinarida posebno se gaji i u Krajini, a naročito o Potkozarju.[9]

Veruje se da su Hrvati doseljavanjem na ove prostore naišli na elemente ojkanja i usvojili ih, a zatim se tradicija isključivo prenosila usmeno s kolena na koleno. Širenje ovog najstarijeg oblika pevanja iz zaleđa Dalmacije, Ravnih kotara, preko obronaka Velebita do Like i Korduna, nažalost, ne obezbeđuje opstanak ove tradicije, jer je manje originalnih pevača, a ojkanje očigledno ne odgovara budućim generacijama. Upravo zbog toga, ova tradicija je bila ugrožena i 2010. ojkanje je kao nematerijalno kulturno nasleđe na predlog Republike Hrvatske, nalazi i na UNESKO-voj Reprezentativnoj listi nematerijalnog kulturnog nasleđa čovečanstva, kao ugroženo nasleđe.[1]

Veština suvozidane gradnje

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Suvozid

Veština (suhosidana) suvozidane gradnje (gradnja suhozida), je deo narodna arhitektura, koja gradnju zasniva bez upotrebe veziva, odnosno gradnju na suvom. Ona je u Hrvatskoj sastavni element svakog kultivisanog pejzaža duž mediteranske obale. U užem smislu odnosi se na zidanje lomljenim kamenom sa minimumom ili bez obrade, a kao širi pojam može obuhvatiti polaganje kamenog popločavanja i pokrivanja, zatim izgradnju inženjerskih konstrukcija klesanim kamenom bez upotrebe veziva.[10]

Suvozid na Velebitu, koji preobrazio krasa u zemljište za poljoprivrednu proizvodnju

Čovek se koristio ovom umetnošću na jadransko-dinarskom području Hrvatske od praistorije do danas. Njegova distribucija, tehnička dostignuća i značaj za zajednicu povezani su sa intenzitetom stanovništva i ekonomskim aktivnostima, kao i sa načinom i sredstvima preobražaja krasa u svrhu poljoprivredne proizvodnje.[11]

Iako se, ovo opipljivo nasleđe dugo smatralo manje vrednim i stoga nikada nije praćeno javnim i naučnim diskursom, na celom području, bez obzira na more, granice i kulture, vredne ruke zidara je kamen po kamen uzimala sa kraških region i stvorile lepe strukture i tako formirale naselja i čitave kamene pejzaže iz kojih su nastale mnoge evropske kulture.[11] Pored manjih zgrada različite namene, karakterističan proizvod suvozidne konstrukcije je tzv. suvozid (gromača, međa, mocira, mocir, masiera, redina, prizida, zid, mrtvi zid, mrtvi mir ...), koji se u raznim oblicima javlja duž čitavog područja jadransko-dinarskog krša i snažno karakteriše njegov pejzaž.[11] Stoga je stavljanje veštine suvozidnih konstrukcija na UNESKO-vu listu nematerijalnog kulturnog nasleđa izuzetan korak ka očuvanju ove viševekovne tradicije.[1]

Čipkarstvo u Hrvatskoj

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Čipkarstvo u Hrvatskoj
Spomenik paškoj čipkari na Pagu

Čipkarstvo kao specifičan oblik tekstilnog rukotvorstva, je samostalni, šupljikavi, ručni rad zasnovan na različitom preplitanju niti. Nastalo je u doba renesanse na prostoru Mediterana i zapadne Evrope. Prema dosadašnjim saznanjima, čipka na iglu nastaje u širem okruženju Mediterana, na području Venecije, dok se istovremeno veština čipkarstva na kalem razvila u okolini Antverpena u Belgiji.[12]

Osnovne tehnike čipkarstva, veština izrade čipke su šivanje iglom (čipka na iglu) i preplitanje niti pomoću kalema ili batića (čipka na kalem).

Prvobitne čipke su ukrašavale verske prostore i uveličavale crkvene obrede, da bi potom postale jednim delom crkveni ukrasi, a kasnije i ukrasi tradicionalne odeće i obuće.

Razlika između čipkarstva evropskih zemalja i onog na prostoru Hrvatske su njeni stvaroci. U Evropi je izrada čipke bila u rukama ženskih crkvenih redova, građanstva i plemstva, dok se u Hrvatskoj njihovim posredstvom prenosi u ruke seoskih žena u manjim ruralnim sredinama. One čipku izrađuju za potrebe tradicionalne odeće i ukrašavawa unutrašnjeg prostora.

Razvitak čipkarstva u Hrvatskoj imao je nešto drugačiji sled nego u ostalom delu Evrope. Iako početkom vezano uz sveštenstvo i plemićki stalež, čipkarstvo se prenošenjem sa kolena na koleno ili tradicijskom predajom i materijalnim ostacima dolazi kao deo etnografske baštine, vezano uz seosku populaciju. Nalazimo ga kao deo tradicijskog tekstilnog rukotvorstva u okviru autarhične seoske proizvodnje, a namenjeno je bilo prvenstveno ukrašavanju ženske tradicijske odeće i drugih predmeta.[12]

Na takvim tradicijama u pojedinim regionima se, odnosno lokalitetima, u okviru crkvenih ili društvenih institucija osnivaju kursevi, škole i / ili radionice u kojima je izrada čipke u Hrvatskoj često poprimila oblik zanatske proizvodnje i služila u komercijalne svrhe.

Danas u Hrvatskoj postoje tri glavna centra izrade čipke, koja nastavlju višegodišnju tradiciju čipkarstva u Hrvatskoj, a to su u unutrašnjosti Hrvatske Lepoglava, a na Jadranu Pag i Hvar.[12]

Lepoglava
Lepoglavska čipka

U ovom centru u Zagorju čipka se izrađivala na kalemu. Izradu ove čipke najverovatnije su Lepoglavu doneli pavlinski sveštenici.

Veština izrade pruga čipke na kalemu, zasniva se na izradi čipke iz grube lanene pređe. Ona rezultuje izradom finih čipaka različita oblika. Ovu čipku su seljanke u Lepoglavi izrađivale za ukrašavanje lične odeće ili za prodaju.

Vremenom, izrada čipke u Lepoglavi organizovana je u okviru škola, kurseva i radionica, postaje stalan izvor dodatne zarade seoskih čipkarica. Tada čipka dobija i novu namenu - izrađuju se tabletići, modni detalji, čipka u metraži, a njena je upotreba vezana je isključivo uz građanski društveni sloj.[12]

Pag
Paška čipka

Ova čipka koja se čipkala na iglu, je ukrasni element koji se javlja prvobitno na folklornom tekstilu, a zatim kao samostalni ukrasni predmet. Na platnenim delovima folklorne odeće susreće se ukras izveden bodom šivane čipke u obliku prvobitne retičele (retičela = mrežica). Nastaje u kvadratnom prostoru urezanom u platnu i rađen je bez nacrtanih šablona.

Početkom 20. veka, intenzitet izrade nošnje opada, ali osnivanjem čipkarske škole veština šivanja čipke koristi se za izradu ukrasnih predmeta namenjenih samostalnih građanskom društvu. Oni sadrže motive preuzete sa folklornog tekstila, koji do kraja ostaju u strogoj početnoj, renesansnoj geometrizaciji oblika.[12]

Hvar

Veština izrade čipke od agave u gradu Hvaru je specifična po materijalu iz kojeg nastaje (agava) i njene povezanosti samo uz benediktinski samostan. Veština poreklom sa Kanarskih ostrva (Tenerife), u Hvaru je prisutna od polovine 19. veka. Čipka se izrađuje od niti koje se posebnim postupkom dobijaju iz sredine svežih listova agave. Nakon obrade niti su bele boje, prilično tanke određene čvrstoće i dužine.

Po tehnici rada razlikuje se čipka zvana Tenerifa, zatim Tenerifa sa mreškanjem i mreškanje na okviru.[12]

Licidarski zanat u severnoj Hrvatskoj

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Licidar
Licidarski proizvodi na jednom vašaru u Čakovcu

Umetnost izrade licidarskih proizvoda pojavila se u nekim evropskim samostanima tokom srednjeg veka, odakle je stigla u Hrvatsku i vremenom postala zanat. Na području severne Hrvatske ovim zanatom bavili su se pčelari i voskari, koji su proizvodili med i sveće.[13]

Proces izrade liciderskih proizvoda zahteva veštinu i brzinu. Recept je isti za sve proizvođače, a uključuje brašno, šećer, vodu i sodu bikarbonu - sa obaveznim začinima. Medenjaci se oblikuju u modele, peku, suše i farbaju raznim jestivim bojama. Svaki medenjak ukrašava se na poseban način, često slikama, malim ogledalima i stihovima ili porukama.[13]

Licidarsko srce je najčešći motiv, a često se priprema za venčanja, ukrašava se imenima mladenca i datumom venčanja. Svaki licidarski zanatlija deluje u određenom području ne ometajući druge zanatlije.[13]

Kroz vekove ova se umetnost prenosila s kolena na koleno, u početku muškarcima, a danas ženama. Licidari su postali jedan od najprepoznatljivijih simbola hrvatskog identiteta. Današnji medenjaci su ključni učesnici lokalnih proslava, događaja i okupljanja, dajući lokalnom stanovništvu osećaj pripadnosti, identiteta i kontinuiteta.[13]

Umeće izrade tradicionalnih drvenih igračaka s područja Hrvatskog zagorja

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Tradicionalne igračke od drveta na području Hrvatskog zagorja

Tradicionalne igračke od drveta sa području Hrvatskog zagorja jedan je od primera kako se nekada živelo i zabavljalo u domovima u vreme kada nije bilo računara i interneta. Igračke su izrađene od lokalnog drveta, posebno mekih vrsta lipe, javora, vrbe ili bukve, rađene su ručno, korišćenjem veština i šablona od kartona, koja su danas zaštićena veština i dragoceno nasleđe.[14][15][16][17][18][19][20][21]

Od vrlo jednostavnih igračaka svirala, asortiman se proširivao tako da su u pojedinim periodima izrađivali oko sto i dvadeset različitih igračaka. Način izrade prenosio se u određenim porodicama iz generacije u generaciju i zadržao do danas. Za njih je karakteristično da ih izrađuju ručno muškarci, a većinom ih oslikavaju žene. Nikada ne mogu biti dve potpunosti identične igračke jer je svaka ručni rad.

Za oslikavanju se korist ekološke boje, a kao podloga najčešće se koriste crvene, žuta ili plava boja. Motivi su floristički i geometrijski oblici.

Tradicionalna drvena igračaka s područja Hrvatskog zagorja

Danas se izrađuje pedesetak vrsta igračaka - raznovrsnih svirala, tamburica, igračaka u obliku životinja, pa sve do uporabnih predmeta.

Tradicija izrade drvenih igračaka započela je u 19. veku u opštinama Bistrički i Stubički Laz, Tugonica, Turnišće, Gornja Stubica i Marija Bistrica u Hrvatskom Zagorju, pa je tako i danas najveći broj nosilaca ove tradicije iz ovih mesta.[1]

Mediteranska ishrana na hrvatskom Jadranu, njegovoj obali, ostrvima i delu zaleđa

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Ishrana na hrvatskom Jadranu, njegovoj obali, ostrvima i delu zaleđa
Mediteranska ishrana, sa područja Dubrovnika

Mediteranska ishrana na hrvatskom Jadranu, njegovoj obali, ostrvima i delu zaleđa, nastala je pod uticajem ekoloških, klimatskih, istorijskih i kulturnih činilaca koji su vekovima vladali na prostoru Mediterana. Kao i u ostalim zemljama na području Mediterana, i u Hrvatskoj ova ishrana se manifestuje u društvenoj, duhovnoj i materijalnoj sferi svakodnevnog života i u običajima životnog i godišnjeg ciklusa stanovništva ovog područja Hrvatske.[22]

Mediteranska ishrana kao identitet ljudi koji žive na prostoru hrvatskog Jadrana, njegovoj obali, ostrvima i delu zaleđa, je tekovina raznih kultura i uticaja, koji su neprekidno generacijama unazad prenose sa kolena na koleno.

Ova ishrana je jedinstvena i zbog načina oblikovanja kulturnog identiteta svojstvenog za hrvatski Jadran, njegove obale, ostrva i deo zaleđa, i najbolje se uočava u običajima i obredima ali i u jeziku i govoru (nazivima).[22]

Vezanost uz prirodu i prirodne izvore hrane važna je karakteristika mediteranske ishrane, ribarstvo i poljoprivreda kao njena osnova a za dalje razvijanje tog geografskog područja u pravcu očuvanja prirodne baštine i jačanja ekonomije.

Nakon sprovedenih istraživanja etnologa i nutricionista, shvaćeno je da raznovrsna znanja i umeća povezana sa ishranom na hrvatskom Jadranu treba očuvati i u izvornom obliku preneti novim generacijama kako se ne bi izgubila pod uticajem sevremenog načina života.[22]

Hrana je i bitan deo brojnih svečanosti i događanja, a u novije vreme i deo turističke ponude koju je potrebno kvalitetno razvijati zbog dugoročnog uticaja na ovo područje.

Mediteranski model ishrane kao osnova je celokupnog kulinarskog sistema obale, ostrva i dela zaleđa, međusobna je veza prirodnih resursa i ljudskih potreba, posedično i ljudske veštine, koja se odražava i u ishrani stanovnika: reč je o suživotu sa prirodnim blagodatima.

I pored jedinstvenih karakteristika, ova ishrana se ipak razlikuje među pojedinim mestima i društvenim slojevima, i može se podeliti na:[22]

  • ribarsku (osim u delu zaleđa)
  • težačku
  • kombinovanu (ribarsko-težačku), što je vrlo čest slučaj na jadranskim ostrvima.

Osim povezanosti prirode i ishrane, važno je ukazati i na društvenu i socijalnu komponentu koja se u prošlosti intenzivnije ispoljavala u životu ljudi, ali ona i danas nije zanemariva.[22]

Svako jelo u ovoj ishrani krije svoju priču, bez obzira na to je li reč o hvarskoj gregadi ili bračkoj janjetini, brudetu – tom amblematskom ribarskom jelu ili pak spravljanju svakojakih jela na gradelama, veza domaćeg stanovništva s običajima spravljanja jela važna je koliko i sama konzumacija hrane. Veća porodična okupljanja ili pučke fešte jedinstvena su prilika da se mirisima, a ponajpre ukusima pronikne u običaje, veštine nabavke hrane, ali i znanja i veštine kuvanja koje su kroz vekove retko menjane, možda samo malo usavršavane. Konzumacija jela društvena je stvar i od velike važnosti za dalmatinski identitet, a svako jelo s ponosom se spravlja i s poštovanjem konzumira.[23]

Procesija za krst na ostrvu Hvaru

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Procesija za krst na ostrvu Hvaru
Hvarska procesija za krst

Procesija za krst je tradicionalna noćna procesija koja se nekoliko vekova svaki Veliki četvrtak organizuje na ostrvu Hvaru. Nastanak procesije se veže uz raspelo Svetog krstića, koje se od 1510. godine čuva u hvarskoj katedrali. Prema zapisima u arhivu, krstić je 1510. godine bio na čuvanju u kući Nikole Bevilake. U vreme nemira između pučana i plemića, 6. februara 1510., krstić je prokrvario. Tada na Hvaru počinje intenzivno poštovanje krsta.[24]

Prvi pismeni zapis o procesiji datira od 16. februara 1658. godine.

Godine 2009. tradicija procesije Za krst je upisana na UNESKO-ov popis nematerijalne svetske baštine u Evropi, a sastoji se od šest istovremenih procesija iz Jelse, Pitve, Vrisnika, Vrbnika, Svirče i Vrboske.

Za vreme Drugog svetskog rata 1943. godine italijanski fašisti ograničili su procesiju na samo 12 osoba po mestu, a 1944. godine procesija je održana u izbegličkom kampu u pustinji Sinai u Egiptu.

Tokom pandemije kovida 19 2020. godine procesije su bile ograničena na samo 15 osoba po procesiji, iako je većina drugih događanja u Hrvatskoj tog meseca otkazana, tako da je Krst kontroverznom odlukom ipak održana.

Procesija je jedinstveni obred specifične pobožnosti i izraz verskog i kulturnog identiteta stanovnika središnjeg dela ostrva Hvar, koji se u neprekinutom nizu odvija pet vekova. Specifična je i po svom trajanju (tokom koje za 8 sati učesniici procesije pređu 25 kilometara) i po naglašenom pasionskom sadržaju. Pripremaju je i sprovode bratovštine (bratstva), odnosno zajednice hvarskih rimokatolika u čiju je istoriju i život krst duboko urezan.

Okosnica procesije je „Gospin plač”, osmerački pasionski tekst iz 15. veka koga u formi dijaloga pevaju izabrani pevači, kantaduri.

Procesija svake godine počinje tačno u 22 časa tako što šest procesija istovremeno kreću iz šest župnih crkava središnjeg dela ostrva Hvar (Vrbanj, Vrboska, Jelsa, Pitve, Vrisnik i Svirče). Svaka procesija se vrti u velikom krugu po ostrvu Hvar, i na kraju se u 7 sati ujutro vraća u svoje polazište.

Svaku procesiju predvodi krstonoša koji nosi krst težak oko 18 kg. Uloga krstonože znači veliku čast na ostrvu, i zato su već unapred određeni nosioci i po više od 20 godina. Krstonođe sve vreme idu u pratnji pomoćnika, dva pratioca koji nose velike svećnjake, dva glavna pevača i više odgovarača koji pevaju „Gospin plač". Svi su oni obučeni u svečana odela - bele bratimske tunike.

Po brojnosti, najveća je jelšanska procesija (sa više od hinjadu učesnika). Jelšanska je posebna i po običaju da krstonođe zadnjih 100 metara puta trče.

Prolazeći kroz svako od 6 mesta obuhvaćena procesijom, učesnici procesije iskazuju pobožnosti u svakoj od crkava na putu. Župnik u svakoj od ovih crkava blagosilja i hrabri krstonšu da izdrži do kraja procesije, a pevači za to vreme pevaju „Gospin plač”, do nastavka hoda. Procesije se ne smeju susresti; što se, pažljivo koordinira kretanjem svake od procesija.

Tokom puta, hodočasnici mole i pevaju, a posebno je karakterističan „Gospin plač" u izvornom obliku (mada ga svaka procesija peva na svoj specifičan način).

Na Veliki petak, ovih 6 mesta na Hvaru opusti, dok se pobožni puk odmara od naporne noći. Tek u popodnevnim satima, mesta živnu, kada meštani odlaze da učestvuju u pobožnostima Velike nedelje.

Klapsko pevanje

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Klapa
Jedan od nastupa dalmatinskih klapa
Nekada isključivo pevanje muških klapa, danas je prisutno i među ženama.

Fenomen klapskog pevanja je viševekovna pojava na koju su upozorili istraživači i muzikolozi krajem 19. veka.[25][26][27] Ono je prepoznatljiv stil pevanja i tradicija urbane Dalmacije, nastao u vreme razvoja dalmatinskih gradova i mesta pod uticajem organizovane muzičke delatnosti iz perioda preporoda. To je bilo vreme nastanka prvih organizovanih crkvenih i svetovnih pevačkih horova, ali i gradskih limenih grupa, tamburaških grupa i orkestara, koji su direktno uticali na stvaranje i popularizaciju pevanja danas poznatog pod zajedničkim nazivnikom klapsko pevanje.[28]

Na svom začetku ovaj način muzičke komunikacije bio je isključivo deo muške tradicije; manje grupe pevača i prijatelja, koje je povazivao zajednički poslovni ili druge interes i ljubav prema pesmi. Ribari i težaci pevali su rame uz rame sa trgovcima i privrednicima, učenicima i studentima, najviše u konobama uz čašu dalmatinskog vina. Pevali su za svoju dušu po uskim kaletama tražeći skrivena mesta u kojima je zvuk najbolje odzvanjao.[29][30][31][32]

Neformalna pevačka druženja kroz 20. vek razvila su se u organizovanu muzičku daltanost, koja se raširila jednim delom istočne, obalne i gorske Dalmacije, Hrvatske.[28][33][34][35][36]

U muzičkom smislu klapsko pevanje je stil tradicionalnog capella homofornog pevanja koji se razvio od tipično tradicionalnog oblika pevanja (klapska pjesma) i postojanja (klapa) do stručno postavljenog, organizovanog oblika pevanja.

U današnje se vreme načinom prezentacije češće se ubraja u stilove popularne nego tradicionalme muzike. Klapske pesme su homofoni napevi, prepoznatljivi po svojoj unutrašnjoj muzičkojstrukturi, kretanju melodijskih linija glasova, harmonijskoj konstrukciji i sadržaju tekstova napeva. Melodija napeva (prvi tenor) praćena je drugim glasom, uvek u terci (drugi tenor). Treći glas (bariton) ima zadatak da popuni akord, a prvenstveni zadatak basa je da jasno označi harmonijske funkcije u osnovnom položaju.[28]

Festa Svetog Vlaha zaštitnika Dubrovnika

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Festa svetog Vlaha
Puštanje golubica na Kandeloru

Festa svetoga Vlaha, zaštitnika Dubrovnika predstavlja izuzetnu pojavu nematerijalne kulturne baštine, koja se u kontinuitetu tradisonalno održva od 10. veka do današnjih dana. Ona ima svoje tradicionalne i prepoznatljive odlike i specifičnost izražavanja, oblikovan kao lokalni i nacionalni kulturni pejzaž svestranim istorijskim događajima koji prožimaju materijalnu i nematerijalnu kulturnu baštinu duhovnom dimenzijom.

Festa je nastao na legendi o pojavljivanju svetoga Vlaha koji je pomogao Dubrovčanima u odbrani grada od napadača. U organizaciju i realizaciju feste uključeno je:

Jedna od Festa u Dubrovniku
  • stanovništvo Dubrovnika i okoline,
  • predstavnici države i lokalnih vlasti
  • predstavnici Rimokatoličke crkve.

Osim duhovnog značenja Festa utiče i na formiranje društvenih odnosa i pravila i kulturu nasleđivanja. Festa kao izraz poštovanja sveca proširila se i na čitav kulturni, a delom i prirodni prostor Dubrovnika i njegove okoline. Kroz učešće pojedinaca i grupa iz drugih mesta u Hrvatskoj, kao i onih iz okolnih zemalja, Festival omogućio i uspostavljanje međukulturološkog dijaloga.[37]

Bećarac

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Bećarac, vokalno-instrumentalni napev s područja Slavonije, Baranje i Srema
Jedan od izvođača bećarca

Bećarac je muzički i usmeno književni žanr koji je se smatra simbolom identiteta Slavonaca, Baranjaca i Sremaca. Još uvek kao vrlo aktuelna melopoetska forma dvostihovne melostrofične strukture tipa X (4, 6), bećaracje žanr sa izrazito zabavnom funkcijom, ponekad lascivne tematike.

Svojim stilom izvođenja i sastavom teksta, on izražava društvene vrednosti, ali služi i kao sredstvo izricanja misli o osećanja koja je nepristojno izraziti direktno ili u drugim kontekstima (npr. odstupanja od seksualnih normi).[38] Funkcija bećarca je, očigledno, bila i da razonodi i zabavi u veselim prilikama,10 kao i da prekrati vreme tokom često napornog i dugotrajnog rada.[39]

Tematika bećarca je najčešće šaljiva, pošalična, ponekad satirična ili daje kritički opis (uvek uz dozu humora) ljubavne ili svakodnevne situacije koja se vrlo često odnosi na život mladih.[40] Muzika instrumentalna, bećarske pesme, je pesma sa karakterističnim neponovljivim tekstovima i melodijom:

Lolo moja il’ jesi il’ nisi
Oženi se da vidim čiji si!
Ide Uskrs, ide i veselje
Doć’e lola da polije mene.

Jedno od glavnih značenja bećarca je komunikacija među izvođačima: izmenjivanje vodećih pjevača koji se nadovezuju na prethodnoga ili se nadmeću jedan sa drugim u izvođenju deseteračkih dvostihova i u oblikovanju vodeće melodijske linije, a njihovoj se interakciji redovno pridružuje i grupa pevača i svirača (obično tamburaški sastavi).

Vodeći pevači uživaju poseban ugled u zajednici, jer ih odlikuje:

  • snažan glas pevanja,
  • poznavavnje širokog repertoara starih i novih dvostiha,
  • prikladnost, brzina i oštroumnost izbora pesama,
  • dobro kombinovanje izabranih pesama.

Prilike za pevanje bećarca u prošlosti bila su bilo kakva događanja organizovana veselim povodom – rogljevi, disnatori (veselje nakon zajedničkog rada oko klanja svinja), slave, svadbe, rođendani i druga vesela okupljanja, ali i razni vidovi mobe.

Zaštita bećarca kao kulturnog dobra ima za cilj da pomogne u očuvanju bogate raznolikosti unutar ovoga žanra (mikroregionalne, mesne, ali i individualne), kao i očuvanje kontekstualne, rodne, estetske i druge posebnosti bećarca i održavanje njegove komunikacijske funkcije.

Kraljica iz Gorjana

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Kraljica iz Gorjana

Kraljica iz Gorjana (hr. Godišnji proljetni ophod Kraljice ili Ljelje iz Gorjana) , sela nedaleko od grada Đakova u Slavoniji, u severoistočnoj Hrvatskoj, je narodni običaj u kome devojke u pročeće, o blagdanu Duhova, u povorci obilaze selo i izvode ritual sastavljen od specifičnih pesama i plesa sa sabljama.

Prema sadržaju njihovih pesama učesnice su devojačke duhovne povorke koje u Gorjanima zovu i ljelje. Dele se na kraljice i kraljeve;

  • deset kraljeva nosi sablje i muške šešire ukrašene cvećem,
  • pet kraljica, na glavama, poput mladenki, imaju bele venčiće.

Iz šireg repertoara kraljičkih tekstova biraju se pesme u skladu sa porodicom koju one posećuju; najćeπše pevaju devojci, mladiću ili mladoj nevesti. Zatim kraljevi izvode ples sa sabljama, a kraljice pesmom oponašaju plesne figure. Sledi narodni ples uz pratnju muzike, kome se mogu pridružiti i ukućani. Nakon što ih domaćice počaste hranom i pićem, povorka odlazi u drugu kuću.

Drugoga dana Duhova kraljiice odlaze u susedno selo ili obližnji gradić. Na kraju se manifestacija završava zajedničkom gozbom i zabavom kod jedne od učesnica.

Godišnja prolećna povorka kraljice u Gorjanima, slavonske kraljice ili Ljelja, kao narodni običaj, upisana je 1966. godine u hrvatsku kulturnu baštinu. Kao nematerijalno svetsko nasleđe prepoznato je 2007. godine, a na UNESKO-vu listu nematerijalnog svetskog nasleđa u Evropi upisana je 2009. godine.

Zvonari se područja Kastavštine

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Zvonari se područja Kastavštine
Zvonarska grupa muškaraca koja obilazi svoja i susedna sela na višekilometarskim povorkama po tradicionalnim putevima.
Zvonejski zvonari 17. januara

Kastavština, u kojoj se odvija ritual Godišnji prolećni ophod (povorka) ili Zvonari se područja Krastavštine, nalazi se svega nekoliko kilometara od najvećega hrvatskoga lučkoga grada Rijeke i mondenskog letovališta Opatije. Za razliku od ostalih elemenata tradicijske Hrvatske kulture, ovaj ritual sačuvao se kao neobično vitalan u kontinuitetu duži vremesnki period, i postao simbol lokalnoga kulturnog identiteta.[41]

U vreme poklada (od 17. januara do Pepelnice) desetak grupa muškaraca obilazi svoja i susedna sela na višekilometarskim povorkama po tradicionalnim putevima. Neki imaju maske, a neki različita obeležja na glavi koja simbolično označavaju vegetaciju i plodnost. Svi učesnici na sebi imaju ogrnute naopako okrenute ovčije kože i zvona, po kojima su i prozvani zvonarima. Na njima zvono zvone kad se oni kreću na različite načine, što zahteva dobro savladanu veštinu i fizičku izdræljivost (zato zvonar ne može biti svako). Zato u povorci učestvuju samo muškarci, kojima je to nekada bio inicijacijski obred. U današnje vreme imamo i miševe (male) zvonare koji mogu da učestvuju, ali ne i žene.[42]

U ovom običaju ogledaju se drevna magijska značenja kojima se krajem zime treba prizvati plodnost, i zato je ovaj je običaj i danas vrlo vitalan.

Kroz interakciju grupa zvonari (i ljudi koji ih prate u obilasku) sa stanovništvom sela kroz koja prolaze, zadržali su društveno značenje i funkciju, izuzetno vazanu za koheziju sela u kojima se održavaju međusobni odnosi nekadašnjeg područja Kastavštine, a danas opšina Matulji i Viškovo.

Na području Matulja deluju Rukavački, Zvonejski, Brgujski, Munski, Žejanski, Brežanski, Mučićevi, Frlanski i zvončari Vlahov Breg - Korensko, a na području Viškova Halubajski zvonari.[43]

Međimurska popevka

[uredi | uredi izvor]
Izvođači međimurske popevke

Međimurska popevka je vrsta tradicionalne narodne pesme iz Međimurja, severna Hrvatska. Izvodi se uglavnom u seoskim sredinama u raznim prilikama (praznične svečanosti, krštenja, venčanja, karmine, ćetve, berbe grožđa itd.). Njihovi najstariji sačuvani tekstualni zapisi datiraju iz 16. veka.[44]

Kada je Međimurje u 12. veku palo pod ugarsku vlast, međimurska popevka slobodno se izvodila isključivo u crkvi koja je od 11. veka bila u sastavu u Zagrebačke biskupije. Tako očuvan hrvatski identitet pripojen je Međimurju u 20. veku.

Međimursku popevku predstavljaju lirski i epski napevi, balade i romanse. Jednoglasno ispevani u starocrkvenim modusima sa elementima pentatonike svedoče o prehrišćanskim istorijsko-savremenim i duhovno prožetim elementima u kontekstima lokalne, hrvatske, slovenske i evropske ruralne i urbane, profane i sakralne tradicije.

Od 2013. godine Međimurska popevka je uvrštena u registar hrvatskih kulturnih dobara, a 2018. godine proglašen je za nematerijalnu svetsku kulturnu baštinu pod zaštitom UNESKO-a.

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ a b v g d đ „UNESCO-ov popis nematerijalne kulturne baštine u Hrvatskoj”. www.putovanja.hr (na jeziku: hrvatski). Pristupljeno 2021-04-27. 
  2. ^ "Pravda", Beograd 16. avgust 1939.
  3. ^ „The Sinjska Alka, a knights’ tournament in Sinj eng.”. min-kulture.gov.hr. Pristupljeno 2021-04-27. 
  4. ^ Opis nematerijalne svjetske baštine na službenim stranicama UNESCO-a (jezik: engleski)
  5. ^ Tri nova hrvatska fenomena na UNESCO-ovoj listi nematerijalne baštine Objavljeno 16. novembraa 2010.
  6. ^ a b „DVOGLASJE TIJESNIH INTERVALA ISTRE I HRVATSKOG PRIMORJA”. min-kulture.gov.hr. Pristupljeno 2021-04-27. 
  7. ^ Dvoglasno pjevanje istarske ljestvice na UNESCO-vim službenim stranicama (jezik: engleski)
  8. ^ a b „NIJEMO KOLO S PODRUČJA DALMATINSKE ZAGORE”. min-kulture.gov.hr. Pristupljeno 2021-04-27. 
  9. ^ Opšta enciklopedija Jugoslavenskog leksikografskog zavoda, svezak 6 (Nih-Ras), Zagreb (1980). str. 155.
  10. ^ Skupina autora: "Gradimo u kamenu". Split: Slobodna Dalmacija, 2012. ISBN 978-953-7088-73-6.
  11. ^ a b v „Umijeće suhozidne gradnje (Art of dry stone walling, knowledge and techniques)”. min-kulture.gov.hr. Pristupljeno 2021-04-27. 
  12. ^ a b v g d đ „ČIPKARSTVO U HRVATSKOJ”. min-kulture.gov.hr. Pristupljeno 2021-04-27. 
  13. ^ a b v g „Medičarski obrt na području sjeverne Hrvatske”. min-kulture.gov.hr. Pristupljeno 2021-04-27. 
  14. ^ Iris Biškupić, Dječje igračke Hrvatskog zagorja, Etnološka tribina 14, 1991.
  15. ^ Aleš Gačnik, Goranka Horjan, i drugi, Putovima tradicijskih obrta uz slovensko-hrvatsku granicu, Ptuj, 2008.
  16. ^ Grupa autora, Zbornik radova s međunarodne konferencije - Craftattract- Tradicijski obrti – nove atrakcije za kulturni turizam, Muzeji Hrvatskog zagorja, Donja Stubica, 2008.
  17. ^ Tihana Lovrić, Mladen Kuhar, Majstori u radionici – kožarski, postolarski i češljarski obrt, Kumrovec, 2009. Manda Horvat, Razvojni plan i program rada Centra za tradicijske obrte i vještine, Kumrovec, 2008.
  18. ^ Grupa autora, Zbornik radova s Međunarodnog skupa Craftattract - tradicijski obrti - nove atrakcije za kulturni turizam, Muzeji Hrvatskog zagorja, Gornja Stubica, 2011.
  19. ^ Grupa autora, Tradicijski i umjetnički obrti Krapinsko- zagorske županije, Krapina, 2011.
  20. ^ Leci – turističke rute Krapinsko -zagorske županije, Gornja Stubica, 2008.
  21. ^ Tatjana Županić, Drvene igračke iz škrinje dedeka i babice, Muzeji Hrvatskog zagorja, Muzej „Staro selo“ Kumrovec, Kumrovec, 2008.
  22. ^ a b v g d „Mediteranska prehrana na hrvatskom Jadranu, njegovoj obali, otocima i dijelom zaleđa”. min-kulture.gov.hr. Pristupljeno 2021-04-29. 
  23. ^ „Mediteranska prehrana”. Dobrodošli na službene stranice Hrvatske turističke zajednice! (na jeziku: hrvatski). Pristupljeno 2021-04-29. 
  24. ^ „PROCESIJA ZA KRIŽEN NA OTOKU HVARU”. min-kulture.gov.hr. Pristupljeno 2021-04-29. 
  25. ^ Kuba, Ljudevit. 1898. "Narodna glazbena umjetnost u Dalmaciji." Zbornik za narodni život i običaje južnih Slavena III: 1 — 16, 167—178
  26. ^ Bartok, Bela & Albert B. Lord. 1951. Serbo-Croatian Folk Songs. New York:Columbia University Press.
  27. ^ Bezić, Jerko. 1979. "Dalmatinske klapske pjesme kroz deset godina omiškog festivala." In Zbornik dalmatinskih klapskih pjesama. Omiš: Festival dalmatinskih klapa - Omiš, 16—23.
  28. ^ a b v Ćaleta, dr. sc. Joško. „Klapsko pjevanje” (PDF). Ministarstvo kulture Republike Hrvatske. Pristupljeno 1. 5. 2021. 
  29. ^ Bezić, Jerko. 1980. "Etnomuzikološki pristupi dalmatinskoj folklornoj urbanoj pjesmi." Mogućnosti 6:634— 638.
  30. ^ Bezić, Jerko. 1981. "Stilovi folklorne glazbe Jugoslaviji." Zvuk 3:33—49.
  31. ^ Bombardelli, Silvije. 1970. "Neke karakteristike gradske dalmatinske pjesme." In Bilten 7. Omiš: Festival dalmatinskih klapa - Onus, 14—21.
  32. ^ Bombardelli, Silvije. 1980. "Neke karakteristike gradske dalmatinske pjesme." Mogućnosti 6:614—619.
  33. ^ Milin-Ćurin, Vedrana. 1994. "Spontanost - bitno obilježje folkloraosti (s primjerima klapske pjesme u spontanom izvođenju)". Bašćinski glasi 3:217—237.
  34. ^ Milin-Ćurin, Vedrana. 1995. "Dalmatian Pop Songs in the Folklore Practice of the Inhabitants of the Island of Murter". Narodna umjetnost 32/1:219 —235.
  35. ^ Nettl, Bruno. 1965. Folk and Traditional Music of the Western Continent. New Yersey: Prentice Hall. 3rd. ed. 1990.
  36. ^ Netd, Bruno. 1985. The Western Impact on World Music: Change, Adaptation and Survival. Nettl, ed. New York: Schirmer.
  37. ^ Festa Svetog Vlaha na stranicama Ministarstva kulture Republike Hrvatske.
  38. ^ Golemović, D. O. (2000). Refren u narodnom pevanju (od obreda do zabave). Banja Luka, Beograd: Renome – Bijeljina, Akademija umetnosti.
  39. ^ Kate Gecić (1937), terensko istraživanje iz 2006. godine, Dragana Stojanović.
  40. ^ Jerkov, J. (2003). Bećarci i šalajke. Novi Sad: Tiski cvet.
  41. ^ Ivan Lozica, Hrvatski karnevali, Golden marketing, 1997. g., Zagreb, ISBN 953-6168-29-4
  42. ^ „Tjerali su zle duhe i Turke, a danas štite živu hrvatsku tradiciju”. www.vecernji.hr (na jeziku: hrvatski). Pristupljeno 2021-05-02. 
  43. ^ Lidija Nikočević, "Se za stare užance - Promjena značenja pokladnih običaja u zapadnom dijelu Kastavštine" u: Liburnijske teme 9, Općina Matulji i Katedra Čakavskog sabora Opatija, Opatija 1996.
  44. ^ „Culturenet.hr - Međimurska popevka – zaštićeno kulturno dobro”. www.culturenet.hr. Pristupljeno 2021-05-03. 

Literatura

[uredi | uredi izvor]
  • Deranja Crnokić, A. (2013). "Nastanak Registra kulturnih dobara – povijest i sadašnjost inventariziranja kulturne baštine u Hrvatskoj". Godišnjak zaštite spomenika kulture Hrvatske, (37/38), 25-38.
  • Biškupić-Bašić., I. (2001) O proizvodnji dječjih igračaka , u: Hrvatska tradicijska kultura na razmeđi svjetova i epoha, ur. Z. Vitez., A. Muraj, Barbat, Zagreb
  • Ćaleta, J. (2001) Tradicijska glazbala, u: Hrvatska tradicijska kultura na razmeđu svjetova i epoha, ur. Z. Vitez., A. Muraj, Barbat. Zagreb
  • Gavazzi, M. (1944) Hrvatska narodna umjetnost, u: Lijepa naša domovina, knjiga šesta, Hrvatski izdavački leksikografski zavod, Zagreb
  • Hajba, A. (2004) Organizirana proizvodnja igračaka u Vidovcu kraj Zagreba. U: Studia etnologica Croatica. ur., V. Belaj. Zagreb: Filozofski fakultet Odsjek za etnologiju i kulturnu antropologiju. Str. 89-105.
  • Simeon, R. (1969) Enciklopedijski rječnik lingvističkih naziva, sv. 1, Zagreb
  • Širola, B. (1932) Kako se grade žveglice, u: Zbornik za narodni život i običaje južnih Slavena, Knjiga XXVIII, svezak 2, JAZU, Zagreb
  • Šarić, D. (2002) Izrada pučkih svirala i drvenih dječjih igračaka, katalog stalnog postava, Muzeji Hrvatskog zagorja - Muzej „Staro selo“ Kumrovec
  • Šarić, D. (1982-2011) Terenska istraživanja. Laz Bistrički, Laz Stubički, Marija Bistrica. Tugonjica, Marija Bistrica, Pristava.
  • Zbornik dalmatinskih klapskih pjesama. Vol. 2. 1991. Nikola Buble, ed. Omiš: Festival dalmatinskih klapa - Omiš.
  • Zbornik dalmatinskih klapskih pjesama. Vol. 3. 1992. Nikola Buble, ed. Omiš: Festival dalmatinskih klapa - Omiš.
  • Zupanović, Lovro. 1977."O tonalnim osnovama tzv. dalmatinskog narodnog melosa". Čakavska Rič 1:65—78.

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Нематеријална_културна_баштина_Хрватске_на_листи_УНЕСKО-a&oldid=29617238”