Srpsko pitanje u Hrvatskoj
| Ovaj članak je deo serije o Srbima |
| Srbi |
|---|
 |
Srpsko pitanje u Hrvatskoj je istoriografski i politikološki pojam kojim se označava skup specifičnih pitanja koja se odnose na rešavanje političkog i društvenog položaja srpskog naroda u Hrvatskoj. Tokom 19. veka, među nacionalistički orijentisanim hrvatskim političarima u Zagrebu, došlo je do formianja posebnog etnopolitičkog programa, zasnivanog na težnji ka suzbijanju nacionalnog i kulturnog razvoja Srbi u Hrvatskoj, sa ciljem njihove postepene hrvatizacije ili u krajnjem slučaju progona sa prostora Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i Vojne krajine.[1] Takve zamisli su poprimile radikalne razmere tokom Drugog svetskog rata, kada je nad srpskim narodom na širem prostoru tadašnje Nezavisne Države Hrvatske (1941—1945) izvršen genocid. Slična strategija je primenjena i nakon raspada Jugoslavije, kada je došlo do proterivanja velikog dela srpskog naroda sa područja novostvorene države Hrvatske (1995).[2]
Predistorija
[uredi | uredi izvor]Dolaskom Turaka na Balkan sredinom 14. veka, započinju velike migracije hrišćanskog, a najviše srpskog, stanovništva ka severu i zapadu Balkanskog poluostrva. Srednjovekovna Srbija je 1350-ih godina bila na vrhuncu moći, u vreme vladavine cara Dušana Silnog. Njega je nasledio sin car Uroš Nejaki, kada se srpsko carstvo urušava i raspada. Srpska država je nakon Kosovskog boja 1389. godine doživela svoj veliki poraz, a Turci nadiru dalje sa svojim osvajanjima. Iako je Srba u Dalmaciji, Slavoniji i Dubrovniku bilo i pre Kosovskog boja 1389.[3]
U svojim novoosvojenim zemljama Turci su zahtevali od lokalnog stanovništva da pređu u islam, i sprovodili su teror i strahovladu.[4]
Brojni Srbi u Osmanskom carstvu nisu želeli da prihvate islam, već su kretali ka Austrougarskoj monarhiji, koja ih je primala na svoje teritorije i davala im izvesne povlastice, ali su morali da ratuju, kao njeni vojnici, za interes germanske carevine. Austrougarska monarhija je formirala područje prema Turskoj, pod nazivom Vojna krajina. Hrvati u Austrougarskoj monarhiji nisu imali ista prava kao Srbi u Vojnoj krajini tokom 17, 18. i 19. veka.
Vojna krajina
[uredi | uredi izvor]Vojna krajina je bila posebna teritorija Habzburške monarhije pod upravom habzburške vojske, sa potpunom civilnom i vojnom vlašću do njenog ukidanja.[5] Hrvatska vojna krajina je obuhvatala Liku, Kordun i Baniju, dok je Slavonska vojna krajina obuhvatala Slavoniju i Srem.
Car Ferdinand II donosi 1630. godine Vlaški statut (lat. Statuta Valachorum), dekret kojim su određena prava „Vlaha” (termin je korišten za zajednice pravoslavnih izbjeglica, prvenstveno Srbe[a]) u Vojnoj krajini, na način da se stavljaju pod direktnu upravu Beča, uklanjajući nadležnost Hrvatskog sabora. Bečki dvor je ustanovio puno zakona vezanih za područje Vojne krajine, od kojih su najznačajniji „Vojno-graničarska prava” (1754) i „Krajiški temeljni zakon” (1807), tu su regulisana prava i obaveze na imanjima Srba Krajišnika, gde su Srbi Krajišnici uživali veća prava nego hrvatski kmetovi — ali Krajišnici su ta prava plaćali životima, jer je trebalo ratovati za interese Beča i Budimpešte.[11]
Hrvatska i Slavonska vojna krajina, prvi i posljednji okruzi Vojne krajine, dekretom su 15. jula 1881. godine ušle u sastav Kraljevine Hrvatske i Slavonije, proces pridruženja je počeo 1. avgusta 1881, kada je hrvatski ban Ladislav Pejačević preuzeo komandu kad Zagrebačkim generalatom.[12]
Drugi svetski rat i NDH
[uredi | uredi izvor]Srbi su došli u naše krajeve s turskim četama, kao pljačkaši, kao talog i smeće Balkana. Ne možemo dopustiti da u našoj narodnoj državi vladaju dva naroda. Jedan je Bog i jedan je narod koji vlada, a to je hrvatski narod.[13]
— dr Mirko Puk, ministar pravosuđa NDH, u Križevcima, 6. jul 1941.
Procenjuje se da je na teritoriji Nezavisne Države Hrvatske živelo preko 30 % Srba. U toku Drugog svetskog rata, kada je područje nekadašnje Vojne krajine potpalo pod kontrolu ustaškog Zagreba, odnosno ušlo u sastav NDH, rešavanje srpskog pitanja u Hrvatskoj dostiglo je svoj vrhunac. U te četiri ratne godine 1941—1945. na teritoriji NDH ubijeno je preko 1.000.000 pravoslavnih Srba, preko 400.000 Srba je prognano (većinom istočno od reke Drine), a 200.000 Srba pravoslavaca je pokršteno, tj. prevedeno u katoličku veru.[14]
U tom periodu NDH, Mile Budak ustaški ministar u vladi NDH, u Gospiću 22. juna 1941. govori svoju čuvenu rečenicu:[15]
Jedan dio Srba ćemo pobiti, drugi raseliti, a ostale ćemo prevesti u katoličku vjeru i tako ih pretopiti u Hrvate.
Zapravo to je u jednoj rečenici i suština rešavanja srpskog pitanja u Hrvatskoj.[16]
Ustaške vlasti u NDH su imale veliku pomoć Vatikana, a organzivali su veliki broj koncentracionih logora smrti, gde su na najmonstruonzniji način ubijale na stotine hiljada Srba, Jevreja i Roma. U tim pokoljima je učestvovalo više od 2.000 fratara (katoličkih sveštenika). Ustaške vlasti su posebnu pažnju usmerile na istrebljenje Srpske pravoslavne crkve i sveštenstva SPC. U doba NDH ubijeno je preko 200 sveštenika SPC.[17][18][19]
SFRJ
[uredi | uredi izvor]U doba socijalističke Jugoslavije koju je predvodio Hrvat, Josip Broz Tito, sporovođena je ideja bratstva i jedinstva svih naroda u Jugoslaviji, a najviše Srba i Hrvata, kao najbrojnijih naroda. U Ustavu SR Hrvatske 1945—1990. godine, zbog svoje antifašističke borbe u Drugom svetskom ratu, Srbi u Hrvatskoj su imali garantovanu konstitutivnost.[11]
Međutim, i pored toga trajala je tiha asimilacija Srba u SR Hrvatskoj.[20]
Hrvatsko proleće
[uredi | uredi izvor]Početkom 1971. godine u SR Hrvatskoj, a jednim delom u jugozapadnom delu SR Bosne i Hercegovine, buknuo je hrvatski nacionalistički pokret Hrvatsko proljeće, simbolično nazvan MASPOK. Glavne vođe ovog pokreta bili su: Savka Dabčević-Kučar, Miko Tripalo, Franjo Tuđman, Janko Bobetko, Dražen Budiša… Ovaj pokret je imao izrazito nacionalni predznak i želju da se promeni teritorijalna podela Jugoslavije, odnosno izdvajanje SR Hrvatske od Jugoslavije.[21]
Rat, Bljesak i Oluja
[uredi | uredi izvor]Izbacivanjem Srba iz Ustava SR Hrvatske krajem decembra 1990. godine započelo je konačno rešavanje srpskog pitanja u Hrvatskoj. Nove „demokratske” vlasti u Zagrebu koje je predvodio hrvatski predsednik Franjo Tuđman, pokazale su jasno od samog početka svoje šovinističke namere i antisrpski stav. [22]
Sretan sam što mi žena nije ni Srpskinja ni Židovka.[23]
— dr Franjo Tuđman, 1991.
Neka Srbi idu iz Hrvatske u Srbiju ali neka za sobom ponesu onoliko zemlje koliko su prilikom dolaska doneli sa svojim opancima.[24]
— Stipe Mesić, 1991.
Prvo je Vlada Hrvatske oktobra 1990. godine, počela ilegalan uvoz naoružanja iz bivših zemalja Varšavskog ugovora, kao i prekomorskih zemalja, a tokom proleća 1991. formiranje i svojih vojnih snaga, i proširivanje rezervnog sastava policije.[22]
Započet je i medijski odnosno propagandno-psihološki rat protiv svega što ima veze sa Srbima i Jugoslavijom. Ubrzo je krenuo i rat, odnosno napad na kasarne Jugoslovenske narodna armije i upad u srpska sela i naselja. Čak i tamo gde nije bilo rata Srbi su bili izloženi velikim pritiscima, i pretnjama.[25]
U tom ratu Srbi u Hrvatskoj su krajem 1991. stvorili državu Republiku Srpsku Krajinu, koja je bila i pod nadzorom međunarodnih snaga — Unprofora.
Dana 1. maja 1995. hrvatske vojne i policijske snage napale su Zapadnu Slavoniju (operacija „Bljesak”), proterale više od 15.000 Srba, a ubili oko 300. Nekoliko stotina ih je zarobljeno i mučeno u logorima.[26]
Dana 4. avgusta 1995. hrvatska vojska i policija, zajedno sa muslimanskim 5. korpusom Armije RBiH i NATO avijacijom, započinje operaciju „Oluja”, kada je u 4 dana prognano oko 250.000 Srba sa područja RSK: Severne Dalmacije, Like, Banije i Korduna. Oko 2.000 Srba je ubijeno u Oluji. Uništeno je 25.000 kuća.[27][28]
Zaključak
[uredi | uredi izvor]S obzirom da se prema popisima stanovništva iz 1931, 1991, 2001. vidi radikalno smanjenje srpske populacije na području Hrvatske, kao rezultat ubijanja, progona i prekrštavanja, može se reći da je srpsko pitanje u Hrvatskoj nakon Oluje rešeno. Jer broj Srba nije veći od 3-4%. Time je Hrvatska postala etnički jedna od najčistijih država u Evropi.[29]
Hrvatske vlasti u Zagrebu ni do danas nisu procesuirale mnoge hrvatske vojnike, policajce i civile, učesnike rata, pod izgovorom da Hrvati ne mogu da počine zločine. Još 1992. godine je u Saboru izglasan „Zakon o oprostu”, koji je sve počinioce ratnih zločina abolirao.[30]
Vidi još
[uredi | uredi izvor]- Srpsko pitanje
- Srbi u Hrvatskoj
- Srbi u Slavoniji
- Srbi u Dalmaciji
- Srbi katolici
- Demografska istorija Srba u Hrvatskoj
- Hrvaćani (arhaizam)
- Istorija Hrvatske
- Antisrpske demonstracije u Zagrebu 1902.
- Veleizdajnički proces (1909)
- Ustaše
- Logor Jasenovac
- Ubistva Srba u Vukovaru (1991)
- Republika Srpska Krajina
- Rat u Hrvatskoj
- Operacija Bljesak
- Operacija Oluja
Napomene
[uredi | uredi izvor]- ^ Termin „Vlasi” je korišten za Slovene koji su dijelili način života (kao stočari) sa romanskim narodima (Vlasi); korišten je za Srbe koji su se naselili u Vojnoj krajini.[6][7][8][9] Hrvatska nacionalistička istoriografija (uključujući ustašku propagandu[10]) tvrdi da doseljenici nisu bili Srbi nego Vlasi; da Srbi iz Hrvatske nisu Srbi.[9] Sve južnoslovenske etničke grupe imaju romansku komponentu, iako nema dokaza da su svi ili većina Srba u Hrvatskoj bili vlaškog porijekla.[10] „Raci” je bio još jedan termin koji se koristio za Srbe.
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Krestić 1991.
- ^ Štrbac 2015.
- ^ Udruženje Srpska Krajina: „Istorija Vojne krajine — Počeci” Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. decembar 2012), Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Srpska dijaspora: „Srbi pod turskom, austrijskom i mletačkom vlašću”[mrtva veza], Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Djilas 1991, str. 11.
- ^ Fowkes 2002, str. 12.
- ^ Lampe & Jackson 1982, str. 62.
- ^ Király & Rothenberg 1979, str. 301.
- ^ a b Trbovich 2008, str. 190.
- ^ a b Djilas 1991, str. 210.
- ^ a b Krajina fors: „Republika Srpska Krajina”, Boris Aleksić, Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Horvat 1906, str. 289–290.
- ^ Mitrović 1991, str. 69.
- ^ Krajina fors — dokumenti: „Ovo je Hrvatska”, Pristupljeno 11. mart 2013.(jezik: engleski)
- ^ Rudneva 2014, str. 97.
- ^ Jadovno: „Drska i sramna revizija istorije”, Vladimir Umeljić, 5. februar 2013, Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ „Hrvatska zverstva u Drugog svetskom ratu”, Prof. Lazo M. Kostić, Čikago (1974), Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Knjiga „Fratri i ustaše kolju”, Lazar Lukajić, Fond za istraživanje genocida, Beograd (2005), Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ „Vatikan protiv Pravoslavlja”, Russkiй obraz — Moskva, i Slobodna Srpska — Banja Luka (2003)
- ^ Udruženje Srpska Krajina: „Krajišnici u Brozovoj Hrvatskoj” Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. decembar 2012), Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Branko Đurica: KNjIGA O KOJOJ SE ĆUTI Arhivirano na sajtu Wayback Machine (15. januar 2013), Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ a b Krajina fors: „Rat u Hrvatskoj iz pera obaveštajca”, Nestor, 2009 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (25. septembar 2013), Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Juzbašić 2009, str. 256.
- ^ Margetić 2005, str. 467.
- ^ Krajina fors — dokumenti: „Etničko čišćenje Srba iz Zagreba 1992—1994.” — po oralnoj istoriji, Dr Momčilo Mitrović, UDK 341.485, Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Krajina fors — dokumenti: „Bljesak” — svedočenja preživelih etničkog čišćenja Zapadne Slavonije za vreme zločinačke akcije hrvatskih oruzanih snaga „Bljesak”, Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Krajina fors — dokumenti: „Činjenice o Oluji”, Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Krajina fors — dokumenta: „Ubiti, proterati, raseliti”, Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Srpski List: „Krađa srpskog kulturnog blaga”, Milorad Buha, Pristupljeno 11. mart 2013.
- ^ Krajina fors — dokumenti: „Srpsko pitanje”, Svetozar Livada, Pristupljeno 11. mart 2013.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Novak, Viktor (1948). Magnum Crimen: Pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske.
- Simić, Sima (1958). Prekrštavanje Srba za vreme Drugog svetskog rata. Titograd: Grafički zavod.
- Paris, Edmond (1961). Genocide in Satellite Croatia, 1941—1945: A Record of Racial and Religious Persecutions and Massacres. Chicago: American Institute for Balkan Affairs.
- Basta, Milan (1971). Agonija i slom Nezavisne Države Hrvatske. Beograd: Rad.
- Jelić-Butić, Fikreta (1977). Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska 1941—1945. Zagreb: Sveučilišna naklada Liber, Školska knjiga.
- Bulajić, Milan (1988). Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. godine. 1. Beograd: Rad.
- Bulajić, Milan (1988). Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. godine. 2. Beograd: Rad.
- Bulajić, Milan (1989). Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. godine. 3. Beograd: Rad.
- Bulajić, Milan (1989). Ustaški zločini genocida i suđenje Andriji Artukoviću 1986. godine. 4. Beograd: Rad.
- Živojinović, Dragoljub R.; Lučić, Dejan V. (1988). Varvarstvo u ime Hristovo: Prilozi za Magnum Crimen. Beograd: Nova knjiga.
- Živojinović, Dragoljub R.; Lučić, Dejan V. (2000). Varvarstvo u ime Hristovo: Vatikanska kandža. 1. Zrenjanin: Ekopres.
- Živojinović, Dragoljub R.; Lučić, Dejan V. (2001). Varvarstvo u ime Hristovo: Vatikan – giljotina za Srbe. 2. Zrenjanin: Ekopres.
- Đurić, Veljko Đ. (1989). Ustaše i pravoslavlje: Hrvatska pravoslavna crkva. Beograd.
- Đurić, Veljko Đ. (1991). Prekrštavanje Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: Prilozi za istoriju verskog genocida. Beograd: Alfa.
- Đurić, Veljko Đ. (1997). Golgota Srpske pravoslavne crkve 1941—1945. Beograd: Narodna knjiga, Alfa.
- Krestić, Vasilije (1991). Istorija Srba u Hrvatskoj i Slavoniji 1848—1914. Beograd: Politika.
- Bulajić, Milan (1992). Misija Vatikana u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: „Politika Stepinac” razbijanja jugoslovenske države i pokatoličavanja pravoslavnih Srba po cijenu genocida; Stvaranje Civitas Dei – Antemurale Christiantitatis. 1. Beograd: Politika.
- Bulajić, Milan (1992). Misija Vatikana u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj: „Politika Stepinac” razbijanja jugoslovenske države i pokatoličavanja pravoslavnih Srba po cijenu genocida; Stvaranje Civitas Dei – Antemurale Christiantitatis. 2. Beograd: Politika.
- Riveli, Marko Aurelio (1999). Nadbiskup genocida: Monsinjor Stepinac, Vatikan i ustaška diktatura u Hrvatskoj 1941—1945. Nikšić: Jasen.
- Mužić, Ivan (1991). Pavelić i Stepinac. Split: Logos.
- Mužić, Ivan (2003). Katolička crkva, Stepinac i Pavelić. Split: Marjan Tisak.
- Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Bulajić, Milan (2007). Jasenovac: Uloga Vatikana u nacističkoj Hrvatskoj. Beograd: Pešić i sinovi.
- Djilas, Aleksa (1991). The Contested Country: Yugoslav Unity and Communist Revolution, 1919—1953. Harvard University Press.
- Nikolić, Nikola (1948). Jasenovački logor. Zagreb: Nakladni zavod Hrvatske.
- Nikolić, Nikola (1975). Jasenovački logor smrti. Sarajevo: Oslobođenje.
- Nikolić, Nikola (1979). Kozaračka djeca: Jasenovački logor. Zagreb: Stvarnost.
- Lukić, Dragoje (1979). Rat i djeca Kozare (1. izd.). Beograd: Narodna knjiga.
- Berić, Dušan M. (2000). Srpsko pitanje i politika Austrougarske i Rusije (1848—1878). Beograd: Gutenbergova galaksija.
- Štrbac, Savo (2015). Gone with the Storm: A Chronicle of Ethnic Cleansing of Serbs from Croatia. Knin, Banja Luka, Beograd: Grafid, DIC Veritas.
Spoljašnje veze
[uredi | uredi izvor]
- Dokumenti o stradanju Srba — „UG Jadovno 1941”
- Savez logoraša Republike Srpske: „Crna Knjiga — Kontinuitet zločina nad Srbima u XX vijeku”, dokumentarni film, Milan Knežević, Dalibor Josipović, 17. avgust 2011, Pristupljeno 12. mart 2013.
- Knjige o stradanju Srba u Krajini 1990-ih
- Bog i Hrvati, dokumentarni film
