Srpsko primorje

Srpske zemlje u 9. veku

Srpske zemlje u 10. veku

Srpsko pomorje ili Pomorska zemlja, odnosno Srpsko primorje ili Primorska Srbija (lat. Serbia Maritima), je naziv za istorijske oblasti u južnoj i srednjoj Dalmaciji, koje su tokom srednjovekovnog razdoblja ulazile u sastav srpskih zemalja.

Obim

Srpsko pomorje se prostiralo od grada Skadra na jugu, od reke Cetine na severu, izuzumajući Dubrovnik. Tokom ranog srednjeg veka, na tom području su stvorene srpske kneževine Duklja, Travunija, Konavli, Zahumlje i Neretljanska kneževina. Sve ove oblasti, koje su ležale u zaleđu Gornje Dalmacije, označavane su za vreme vladavine dinastije Nemanjića kao „Pomorska zemlja”. U poznom srednjem veku, primorski gradovi u oblasti Pomorja su postepeno potpali pod vlast Mletačke republike, a oblastima u zaleđu su potom ovladali Turci. Tokom Prvog svetskog rata, sile Antante su Londonskim ugovorom iz 1915. godine predvidele da pomenute oblasti nakon rata pripadnu Srbiji i Crnoj Gori. Od raspada Jugoslavije, pomenute oblasti se najvećim delom nalaze u sastavu Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Hrvatske.

Granice

Glavni članak: Samuilov srpski pohod

Iza Srpsko primorje bilo je Srpsko zagorje. Srpska obala je podeljena u tri — istočne, srednje ili centralne i zapadne:

1. Bokokotorska (Crnogorska)
2. Dubrovačka
3. Neretljanska (Hercegovačka)

Istočno ga je pokrivala planina Rumija, čije je ime povezano sa Rumelijom. Zapadno je, prema Konstantinu Bagrenorodnom, stigao do reke Cetine. Selo Dugi Rat označava granicu između osmanskih posjeda (Bosanski ejalet) i mletačkih u tzv. Mletačka Albanija — ispod Žitvanskog mira. Prethodno su područje Ravnih Kotora bili u vlasništvu Kačića i Šubića - sve do Islama Grčkog, odakle započinje Hrvatsko primorje. Istočno od srpske obale bila je Osmanska Albanija.

Izgradnja splitske luke izolira veze srpske obale na zapadu, posebno Splita, Zadra i Ravnog Kotora.

Naziv

Naziv oblasti sreće se u različitim oblicima: Srpsko pomorje, Pomorske zemlje, Pomorska zemlja, Primorje, Primorske zemlje. Srpske zemlje u državi Nemanjića bile su podeljene u dve kategorije: zagorske i pomorske. U pomorske zemlje ulazile su Zeta, Hum i Travunija s Konavlima, a u zagorske Raška, Bosna i ostale. Već krajem 12. veka, Vukan Nemanjić se kao vladar Duklje i Travunije potpisivao i kao vladar Dalmacije, što se odnosilo na tadašnju Gornju Dalmaciju, odnosno na obalski pojas od Bojane do Neretve. U 13. veku puna titula vladara Srbije, u kojoj su navedene primorske zemlje: Zeta, Hum, Dalmacija i Travunija, bile su zamenjene tratkom titulom, u kojoj su te zemlje označene jednim terminom - Pomorske zemlje. Povelje su počinjale intitulacijom: „Ja grešni Stefan, venčani kralj, namesnik gospodin svih srpskih zemalja i Duklje i Dalmacije i Travunije i Humske zemlje”, a završavale su se potpisom koji je glasio: „Stefan, po milosti božjoj venčan kralj i samodržac svih srpskih zemalja i pomorskih”.

Reč Pomorje prisutna je u titulama vladara Srbije i Bosne. Tako se npr. srpski kralj Stefan Radoslav u 13. veku titulisao kao „kralj Srbije Pomorja”. Za vreme svog kraljevanja Stefan Dušan se u hrisovulji Htetovskom manastiru iz 1343. potpisuje kao „Stefan u Hrista Boga verni kralj i Bogom samodržac svih srpskih i pomorskih i grčkih zemalja”. Car Stefan Dušan nosio je titulu „samodršca Srba i Grka, Pomorja i Zapadnih strana”. Međutim, u Dušanovoj tituli, kako je dokazao profesor Dinić, Pomorje označavalo je ne stare zemlje Nemanjića, nego nove, koje su osvojene u Vizantiji. U drugim Dušanovim poveljama sreće se sintagma „primorska zemlja”. Posle izumiranja carske dinastije Nemanjića bosanski ban Tvrtko I krunisao se 1377. u srpskom manastiru Mileševi u grobu svetoga Save kao „kralj Srba, Bosne, Pomorja i Zapadnih strana”. U povelji kralj Tvrtka I Dubrovniku od 10. aprila 1378. godine piše:

I dođoh u zemlju Pomorsku, i dođoh ovde u slavan i dobropošten grad Dubrovnik…

U crkvenoslovenskom jeziku obično se koristila reč „Pomorje”, a u narodnom jeziku „Primorje”. U Bosni termin „Pomorje”, koji je označavao srpske zemlje, postepeno je zamenjen terminom „Primorje”. Titula bosanskog kralja Stefana Dabiše (1392–1398) glasila je: „Stefan Dabiša, po milosti božjoj kralj Srba, Bosne i Primorja”.

Istorija

Srpske oblasti i gradovi u 9. i 10. veku

Neretljanska kneževina sa prikazom mesta gde je bila tvrđava Ostrog ili po kasnijoj tradiciji Srba Primoraca nazvana, Jugovića dvori

Glavni članci: Srpske zemlje u ranom srednjem veku i Istorija Srba u ranom srednjem veku

Tokom 6. veka Dalmaciju su naselili Srbi. Pritom su njen severni deo naselili Hrvati, a južni Srbi. Arheološki podaci svedoče o naseljavanju Srba na teritoriji Duklje i Travunije krajem 6. veka. Niz gradova na jadranskoj obali nalazili su se u periodu od 7. do 10. veka pod vlašću Vizantije, a stanovništvo u njima govorilo je romanskim jezicima.

Franački hroničar Ajnhard je u svojim „Analima Franačkog kraljevstva” (Annales Regni Francorum) zabeležio, pod 822. godinom, da su Srbi narod koji drži veliki deo Dalmacije (ad Sorabos, quae natio magnam Dalmatiae partem obtinere dicitur).

Tokom 9. veka u južnoj Dalmaciji jugoistočno od reke Cetine nastale su srpske kneževine Duklja, Travunija, Zahumlje i Paganija, koje su bile razdvojene planinskim vencima. Vremenom je u tim oblastima preovladalo je zapadno hrišćanstvo, a u kontinentalnim oblastima, uključujući Rašku, istočno. Prema odluci crkvenog sabora u Splitu, koji se sastao 925. godine u prisustvu zahumskog kneza, Zahumlje je prešlo pod jurisdikciju Splitske nadbiskupije. Centar srpske državnosti dugo vremena se pomerao iz primorskih oblasti duboko u unutrašnjost i obratno. Dukljom, Travunijom i Zahumljem periodično su upravljali župani iz Raške tokom 9. i 10. veka. Duklja je međutim uspela da sačuva političku nezavisnost. Godine 1018. primorske oblasti zajedno s ostalim srpski zemljama potpali su pod vlast Vizantije.

Izvesnu samostalnost u upravi imali su primorski gradovi Kotor, Budva, Bar, Skadar, Ulcinj i drugi. U tim gradovima živelo je romanizovano stanovništvo koje je uglavnom govorilo romanskim dijalektima. Slavizacija u tim gradovima počela je tek u 10/11., a završila se u 12. veku. O istoriji jedne primorske zemlje, Duklji, izveštava Letopis popa Dukljanina. Neko vreme Duklja je ujedinila pod svoju vlast sve srpske zemlje, uključujući Zetu, Travuniju, Zahumlje, Rašku i Bosnu. Međutim, posle smrti dukljanskog kralja Konstantina Bodina ujedinjena država se raspala.

Srpski knez Stefan Nemanja pokušao je da osvoji Dubrovnik, ali je pretrpio neuspeh i 1186. godine zaključio s gradom mirovni sporazum. Najbolje odnose sa unutrašnjim srpskim oblastima imao je primorski grad Kotor. Godine 1366. Zeta se otcepila od srpske države. U 15. veku posle dugotrajnog rata sa Venecijom izgubljeno je celo Zetsko primorje, uključujući gradove Kotor, Skadar, Leš i Ulcinj i oblast Paštrovića. Godine 1333. budući srpski car Dušan prodao je Dubrovčanima poluostrvo Stonski rat. Godine 1398. godine u sastav Dubrovačke republike ušli su i oblasti Konavle i Primorje, a 1410. godine i ostrva Korčula, Brač i Hvar.

Stefan Kotromanić je u 14. veku prisajedinio Bosanskoj državi Hum - obalu od Omiša do Dubrovnika. U vreme vladavine ugarskog kralja Ludovika Velikog deo Huma između reka Neretve i Detine potpao je pod vlast Ugarske. Posle Ludovikove smrti Bosna je vratila Hum, kao i Kotor i neke druge zemlje. U 15. veku primorske zemlje neko vreme nalazili su se u sastav države hercega od Svetoga Save.

Dalja sudbina

Grb Primorja iz Fojničkog grbovnika (17. vijek).

Kada su u 15. veku Turci zavladali Balkanom, pomorske zemlje našle su se ili pod vlašću Venecije ili Osmanskog carstva. Od 1809. do 1815. godine nalazili su se sastavu Ilirskih provincija. Posle toga priključene su Habzburškoj monarhiji, odnosno Kraljevini Dalmaciji. Zvaničan jezik u Dalmaciji bio je italijanski. Prema planu o obnovi srpske države Načertaniju, koji je 1844. godine sastavio Ilija Garašanin, Srbija je trebalo da dobije izlaz na Jadransko more prisajedinjenjem Crne Gore i Severne Albanije. U Jugoslaviji staro Srpsko primorje ulazilo je u sastav Primorske i Zetske banovine. Primorska banovina je 1939. godine ušla u sastav Hrvatske banovine. Posle Drugog svetskog rata Srpsko primorje našlo se u sastavu federalnih jedinica Hrvatske, Crne Gore i BiH (područje grada Neuma).

Vidi još

• Srbi u Crnoj Gori
• Srbi u Dalmaciji
• Srbi katolici u Dubrovniku
• Duklja
• Travunija
• Konavli
• Zahumlje
• Neretljanska kneževina
• Paštrovići
• Boka kotorska
• Crnogorsko primorje
• Dubrovačko primorje
• Hercegovačko primorje

Izvori i literatura

Izvori

• Kunčer, Dragana (2009). Gesta Regum Sclavorum. 1. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Živković, Tibor (2009). Gesta Regum Sclavorum. 2. Beograd-Nikšić: Istorijski institut, Manastir Ostrog. 
• Mijušković, Slavko, ur. (1988) [1967]. Ljetopis popa Dukljanina (2. izd.). Beograd: Prosveta & Srpska književna zadruga. 
• Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. 
• Mošin, Vladimir, ur. (1950). Ljetopis popa Dukljanina. Zagreb: Matica hrvatska. 
• Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1966). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut. 
• Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1971). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 4. Beograd: Vizantološki institut. 
• Pertz, Georg Heinrich, ur. (1845). Einhardi Annales. Hanover. 
• Scholz, Bernhard Walter, ur. (1970). Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories. University of Michigan Press. 
• Thurn, Hans, ur. (1973). Ioannis Scylitzae Synopsis historiarum. Berlin-New York: De Gruyter. 
• Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98. 
• Flusin, Bernard; Cheynet, Jean-Claude, ur. (2003). John Scylitzès: Empereurs de Constantinople. Paris: Lethielleux. 
• Šišić, Ferdo, ur. (1928). Letopis Popa Dukljanina. Beograd-Zagreb: Srpska kraljevska akademija. 
• Wortley, John, ur. (2010). John Skylitzes: A Synopsis of Byzantine History, 811–1057. New York: Cambridge University Press. 

Literatura

• Božić, Ivan (1970). „Doba Balšića (drugi deo)”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 49—133. 
• Božić, Ivan (1970). „Zeta u Despotovini”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 135—275. 
• Božić, Ivan (1970). „Vladavina Crnojevića”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 277—370. 
• Božić, Ivan (1979). Nemirno Pomorje XV veka. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Božić, Ivan (1982). „Raspad mletačkog sistema u Primorju”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 403—413. 
• Vlačić, Ljubo (1901). Iz prošlosti srpske oblasti neretljanske. Mostar: Izdavačka knjižarnica i štamparsko-umjetnički zavod Pahera i Kisića. 
• Vlačić, Ljubo (1903). Iz prošlosti srpske oblasti neretljanske. Dubrovnik: Srpska dubrovačka štamparija A. Pasarića. 
• Đekić, Đorđe N.; Pavlović, Miloš N. (2016). „Drosiaco, Marianorum iudice” (PDF). Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini. 46 (4): 243—253. 
• Živković, Tibor (2002). Južni Sloveni pod vizantijskom vlašću (600–1025). Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor (2012). „Neretljani - primer razmatranja identiteta u ranom srednjem veku” (PDF). Istorijski časopis. 61: 11—25. Arhivirano iz originala (PDF) 24. 03. 2018. g. Pristupljeno 20. 07. 2018. 
• Janković, Đorđe (2007). Srpsko Pomorje od 7. do 10. stoleća (PDF). Beograd: Srpsko arheološko društvo. 
• Kovačević, Jovan (1967). „Od dolaska Slovena do kraja XII vijeka”. Istorija Crne Gore (PDF). 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 279—444. 
• Komatina, Predrag (2011). „Vizantijska titula Konstantina Bodina”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 48: 61—76. 
• Komatina, Predrag (2012). „Srbija i Duklja u delu Jovana Skilice”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 49: 159—186. 
• Komatina, Predrag (2014). „Identitet Dukljana prema De administrando imperio”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 51: 33—46. 
• Korać, Vojislav (1965). Graditeljska škola Pomorja. Beograd: Naučno delo. 
• Maksimović, Ljubomir (1964). „O vremenu dolaska Neretljana na dalmatinska ostrva”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 145—152. 
• Malović-Đukić, Marica (1996). „Srpski primorski gradovi i Mediteran u srednjem veku”. Evropa i Srbi: Međunarodni naučni skup. Beograd-Novi Sad: Istorijski institut SANU, Pravoslavna reč. str. 135—142. 
• Mišić, Siniša (1996). Humska zemlja u srednjem veku. Beograd: DBR International Publishing. 
• Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres. 
• Spremić, Momčilo (1982). „Pripajanje Zete Despotovini i širenje mletačke vlasti u Primorju”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 195—204. 
• Ćirković, Sima (1970). „Zeta u državi Nemanjića”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—93. 
• Ćirković, Sima (1970). „Doba Balšića (prvi deo)”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 2. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—48. 
• Ćirković, Sima (1981). „Osamostaljivanje i uspon dukljanske države”. Istorija srpskog naroda. knj. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 180—196. 
• Farčić, Antonije P. (1965). „O postanku kraljevske vlasti kod primorskih Srba”. Istorijski zapisi. 18 (22): 405—428. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. 
• Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press.